Καταστροφή της Σμύρνης
Χρονολόγιο.
- 13 Απριλίου. Εκδηλώνεται ανεπιτυχώς επαναστατικό κίνημα στην Κωνσταντινούπολη. Εκθρονίζεται και εξορίζεται ο ΑβδούλΧαμίτ Β΄. Τον διαδέχεται ο Μεχμέτ ο Ε΄.
- 8 Οκτωβρίου – 3 Δεκεμβρίου, Α΄ Βαλκανικός πόλεμος και συντριβή του τουρκικού στρατού. 13 Απριλίου. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία χάνει όλα τα ευρωπαϊκά εδάφη της στα δυτικά του ποταμού Έβρου, ως αποτέλεσμα των δύο Βαλκανικών Πολέμων. Αρχίζει μια μεγάλη εισροή Τούρκων στα ενδότερα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
- 30 Ιουνίου – 20 Ιουλίου, Β΄ Βαλκανικός πόλεμος και νέα ήττα της Τουρκίας.
- Η περιοχή-πυρήνας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που έχει απομείνει, γνωρίζει αύξηση πληθυσμού περίπου 2,5 εκατομμυρίων λόγω της μετανάστευσης από τα Βαλκάνια. Στην Ελλάδα δόθηκαν, το μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας, της Ηπείρου, τα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου και μέρος της Θεσσαλίας (Ελασσόνα). Η Οθωμανική αυτοκρατορία εισέρχεται στον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο ως σύμμαχος της Γερμανικής Αυτοκρατορίας.
1915-1916. Οι Αρμένιοι της Ανατολίας σφαγιάζονται από Τούρκους. Πάνω από ένα εκατομμύριο Αρμένιοι πεθαίνουν.
- Έναρξη της βρετανικής εκστρατείας στο Ιράκ και τη Συρία. Οι Οθωμανοί ηττώνται σε αρκετές μάχες και τον επόμενο χρόνο χάνουν τις περιοχές της Μέσης Ανατολής.
- Η Ελλάδα επιτίθεται στη Μικρά Ασία στη Σμύρνη και αναλαμβάνει τον έλεγχο πολλών δυτικών περιοχών. Η 1η Μεραρχία του Ελληνικού Στρατού αποβιβάζεται στη Σμύρνη στις 2 Μαΐου.
1919 6 Μαΐου. Ο Κεμάλ οργανώνει την αντίσταση εναντίον των Ελλήνων και στις 6 Ιουνίου κηρύσσει την αντίσταση του τουρκικού λαού. Στις 28 Ιουνίου ενισχύονται οι ελληνικές δυνάμεις, ο στρατηγός Παρασκευόπουλος φτάνει στη Σμύρνη και αρχίζει ο τούρκικος ανταρτοπόλεμος τον Ιούλιο Οργανώνεται η ελληνική στρατιά Μικράς Ασίας το Δεκέμβριο
- Η διάσκεψη του Λονδίνου αποφασίζει να παραχωρηθεί η Σμύρνη με την ενδοχώρα της στην Ελλάδα στις 15 Φεβρουαρίου οι σύμμαχοι καταλαμβάνουν προσωρινά την Κωνσταντινούπολη στις 3 Μαρτίου ο Κεμάλ τίθεται εκτός νόμου στις 3 Μαρτίου. Ο στρατηγός Παρασκευόπουλος ορίζεται διοικητής του γενικού στρατηγείου το οποίο μεταφέρεται από τη Θεσσαλονίκη στη Σμύρνη στις 15 Μαρτίου. Αρχίζει ο τουρκικός εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στους υποστηρικτές του Κεμάλ και των πιστών στο σουλτάνο στρατευμάτων τον Απρίλιο.
Σχηματίζεται προσωρινή κυβέρνηση από τον Κεμάλ στις 27 Απριλίου και γενική επιστράτευση Τούρκων ανατολίας στις 27 Μαΐου. Συμφωνίες του Κεμάλ με τους Ιταλούς στις 15 Μαΐου και τους Γάλλους τις 30 Μαΐου Οι Έλληνες καταλαμβάνουν τη Φιλαδέλφεια στις 14 Ιουνίου Οι Έλληνες προελαύνουν στην Ανατολική Θράκη τον Ιούλιο, οι στρατιωτικές δυνάμεις της Μικράς Ασίας προωθούνται με επιτυχία στην ενδοχώρα. Στη συνθήκη των Σεβρών αποφασίζονται η παραχώρηση της Σμύρνης και της ενδοχώρας σε ελληνική διοίκηση και η διενέργεια δημοψηφίσματος μετά πενταετία παραχωρείται η Ανατολική Θράκη μέχρι την Τσατάλτζα, ενώ παραχωρούνται οριστικά τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου.
27 – 28 Ιουλίου. Αποφασίζεται αφοπλισμός των στενών και περιορίζεται ο τουρκικός Στρατός και στόλος.
30 Ιουλίου. Απόπειρα εναντίον του Βενιζέλου στο σταθμό της Λιόν. Αρχίζουν επιθετικές επιχειρήσεις των Ελλήνων προς ΟυσακΤσεντις από τις 13 έως τις 22 Αυγούστου. 26 Οκτωβρίου. Οργανώνεται από τον Κεμάλ τακτικός τουρκικός στρατός.
1 Νοεμβρίου, ο Βενιζέλος συντρίβεται στις εκλογές και αναχωρεί στο εξωτερικό. Ο Παπούλας ορίζεται από την κυβέρνηση Ράλλη διοικητής της στρατιάς Μικράς Ασίας. θεαματικές αλλαγές στο στράτευμα. Αντικαθίστανται οι βενιζελικοί αξιωματικοί το Νοέμβριο, ενώ στις 6 Δεκεμβρίου επιστρέφει κατόπιν δημοψηφίσματος ο έκπτωτος Βασιλιάς Κωνσταντίνος.
- Ο Βενιζέλος με επιστολή του στην Ελληνική πρεσβεία στο Παρίσι υποδεικνύει την εκκένωση των πέραν της συνθήκης των Σεβρών καταλήξεις των περιοχών της Μικράς Ασίας
- Δεκέμβριος. Γίνεται Διασυμμαχική διάσκεψη του Λονδίνου. Προτείνεται ο διακανονισμός του ανατολικού ζητήματος με βάση τη συνθήκη των Σεβρών, ενώ οι Έλληνες διαβεβαιώνουν ότι μπορούν να συντρίψουν τις δυνάμεις του Κεμάλ, οι Τούρκοι ζητούν την κατάργηση της συνθήκης των Σεβρών. Οι Έλληνες απορρίπτουν την πρόταση των Συμμάχων για ανάληψη διαιτητικού ρόλου. Ο Κεμάλ ξεκινά διπλωματικές πρωτοβουλίες για συμφωνίες με τις Μεγάλες Δυνάμεις και τη Σοβιετική Ένωση. Ο ελληνικός στρατός παρουσιάζει απώλειες σε επιχειρήσεις στο ΕσκίΣεχίρ και το Αφιόν Καραχισάρ. Στην κυβέρνηση έχει ορκιστεί ο Γούναρης. Οι αποτυχίες οδηγούν σε αλλαγές: ο στρατηγός Δούσμανης αναλαμβάνει την εποπτεία της στρατιάς. Η ελληνική κυβέρνηση δεν αποδέχεται τη διαμεσολάβηση των Δυνάμεων της Αντάντ. Οι Έλληνες σημειώνουν σημαντικές επιτυχίες σε βάρος των Τούρκων. Καταλαμβάνουν το Αφιόν Καραχισάρ στις 30 Ιουνίου και το Εσκί Σεχίρ στις 8 Ιουλίου. Οι Τούρκοι υποχωρούν στην ενδοχώρα και ο Κεμάλ διορίζεται αρχιστράτηγος
Στις 23 Ιουλίου γίνεται η εκστρατεία του Σαγγαρίου. Ο ελληνικός στρατός κατευθύνεται προς την άγκυρα την 1η Αυγούστου, η εκστρατεία σημειώνει σημαντική αποτυχία, ο ελληνικός στρατός υποχωρεί και οι ξένες κυβερνήσεις συγχαίρουν τον Κεμάλ για τις νίκες του. Αύγουστος – Σεπτέμβριος. Το σκηνικό αλλάζει.
- Νέα διάσκεψη στο Παρίσι. Η Ελλάδα δέχεται την ανακωχή, η Τουρκία απαιτεί εκκένωση της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης στις 9 Μαρτίου Ιταλία και ενώνουν την περιοχή της Εφέσου στις 5 Απριλίου. Παραιτείται η κυβέρνηση Γούναρη. Στις 3 Μαΐου, καταψηφίζεται η κυβέρνηση Στρατού και σχηματίζεται κυβέρνηση συνασπισμού από τον Πρωτοπαπαδάκη. Στις 22 Μαΐου, ο στρατηγός Χατζηανέστης αντικαθιστά τον Παπούλια στη στρατιά Μικράς Ασίας ενώ πραγματοποιούνται εκτεταμένες αλλαγές στο στράτευμα. Ιούλιος. Σχέδιο για την ελάττωση του στρατού στη Μικρά Ασία με στόχο την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης.
13 Αυγούστου. Αρχίζει μεγάλη τουρκική επίθεση.
27 Αυγούστου. Ο τουρκικός Στρατός μπαίνει στη Σμύρνη.
31 Αυγούστου, Διωγμοί των Ελλήνων και πυρπόληση της πόλης.
1 – 5 Σεπτεμβρίου. Αποχώρηση των ελληνικών στρατευμάτων από τη Μικρά Ασία…
Ο Κεμάλ μπαίνει στη Σμύρνη…
Δεκαπενταύγουστος 1922. Το ελληνικό μέτωπο στη Μικρά Ασία διασπάται από τα στρατεύματα του Κεμάλ Ατατούρκ. Σε λιγότερο από είκοσι ημέρες ούτε ένα ελληνικό στρατιωτικό τμήμα της πάλαι ποτέ ένδοξης στρατιάς δεν έχει απομείνει στη γη της Ιωνίας. Ο Νουρεντίν Μπέη εισέρχεται στη Σμύρνη. Ο επίσκοπος Χρυσόστομος, η μόνη αρχή που έχει απομείνει στην πόλη, σέρνεται στο διοικητήριο και παραδίνεται από τον ίδιο τον Νουρεντίν στον τουρκικό όχλο που τον λιντσάρει. Ακολουθούν σκηνές φρίκης. Οι μαρτυρίες των ξένων συγκλονίζουν. Λεηλασίες, σφαγές, βιασμοί, σε βάρος Ελλήνων και Αρμενίων. Η Σμύρνη καίγεται στις φωτιές που ανάβουν οι στρατιώτες του Νουρεντίν. Το λιμάνι γεμίζει πτώματα και απελπισμένους ανθρώπους που με κάθε τρόπο προσπαθούν να φτάσουν στα αγγλογαλλικά και αμερικανικά πολεμικά πλοία για να σωθούν. «Η Σμύρνη ωλοκαυτώθη. Ο Ελληνισμός της εσφάγη. Αι γυναίκες της, αι παρθέναι , εγένοντο θύματα αιματηράς ασελγίας. Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος εκρεουργήθη αγρίως. Ίσως την στιγμήν αυτήν δεν υπάρχει πλέον τίποτε καθ΄ όλην την Μικρασιατικήν παραλία που να ενθυμίζη Ελλάδα και Ελληνισμόν. Το όνειρον έσβυσε. Και ίχνη Χριστιανισμού δεν υπάρχουν πλέον καθ΄ όλην την Ανατολή». Ελεύθερον Βήμα 12 Σεπτεμβρίου 1922 Βοήθεια θα μας κάψουν ζωντανούς. «Έχουνε φέρει σιδερένιους λοστούς και κλείνουν το δρόμο, στη γωνία. Όλοι ανησυχούν. Τι θα κάνουν άραγε. Κανείς δεν ξέρει τίποτα. Τότε βγαίνει μια λάμψη και σκοτεινιάζουν τα πάντα από καπνό. Φαίνεται βάλανε φωτιά εδώ κοντά. Ο ήλιος εχάθηκε, μαύρισε ο ουρανός. Κλείσανε και τους δρόμους, θα μας κάψουν ζωντανούς. Δεν περνάνε 10 λεπτά και ο δρόμος γεμίζει κόσμο τρελό, πανικόβλητο. Φωνάζουν: βοήθεια, θα μας κάψουν ζωντανούς. Μη κάθεστε μέσα. Θα μας κάψουν. Όλους τους δρόμους τους έχουν κλείσει, δεν αφήνουν πουθενά. Μυριάδες φωνές. Ο δρόμος δε χωράει άλλους. Ως και οι ταράτσες γεμίζουν κόσμο που φωνάζει, παραληρεί».
Πολλοί έχουν χάσει τα παιδιά τους. Παιδιά σκούζουν, ζητάνε τη μάνα τους. Ορμάει ο κόσμος να πηδήσει τους λοστούς. Είναι μαζεμένοι εκεί πολλοί Τούρκοι, πυροβολούν και πέφτουν κάμποσοι νεκροί. Ουρλιαχτά, κατάρες, προσευχές. Σκοτεινιάζει. Ο καπνός μας καίει τα μάτια. Τότε αρχίζει άλλο δράμα: Τ6α καρφιά. Τι ήταν πάλι αυτό. Αν και έχουν περάσει τόσα χρόνια, δεν μπορώ να το εξηγήσω. Από τα σπίτια που καίγονται , εκσφενδονίζονται μεγάλα καρφιά, κατακόκκινα και πέφτουν κάνοντας ένα θεαματικό ημικύκλιο, πάνω στον κόσμο. Καθώς σκοτεινιάζει λάμπουν σαν κόκκινες σαΐτες. Άνθρωποι τραυματίζονται και ουρλιάζουν… Στους δρόμους όλος ο κόσμος κρατάει μπόγους, βαλίτσες ή τσουβάλια στην πλάτη. Ξεκινάμε και εμείς μαζί τους, προσέχοντας να μη χαθούμε. Περνάμε τους κεντρικούς δρόμους όπου τα ωραία μαγαζιά χάσκουν λεηλατημένα. Σταματούμε στο Και έντρομοι. Γυμνά σπαθιά των Τούρκων λαμποκοπούν, ανεβοκατεβαίνοντας στα κεφάλια των Χριστιανών. Αχ Θεέ μου, που να πάμε να σωθούμε. Μπαίνουμε στη Σχολή Καλογραιών. Τους Καθολικούς δεν τους πειράζουν οι Τούρκοι. Τρέχουμε επάνω. Είναι μια μεγάλη αίθουσα και ο Χριστός στον τοίχο. Ένας αγανακτισμένος φωνάζει: Μάλιστα, Κύριε! Με την ευλογία Σου σφάζεται ο κόσμος Σου. Με μας είσαι ή με τους Τούρκους. Τέτοιες ώρες Σε θέλαμε να κάνεις θαύματα. Κάνε ένα θαύμα να κουλαθούν τα χέρια των Τούρκων, που σφάζουν και σκοτώνουν τη Χριστιανοσύνη… Από «Τα τετράδια» της Ανζέλ Κουρτιάν (Γεννήθηκε στην Προύσα το 1912 και από τριών χρονών ζει τους διωγμούς των Αρμενίων).
Οι σύμμαχοι απλά παρακολουθούν…
Οι διαταγές των συμμαχικών κυβερνήσεων προς τους αντιπροσώπους τους ήταν ρητές: καμία ενέργεια που θα ενοχλούσε τους Τούρκους. «Αυστηρά ουδετερότης». Κι όμως θα αρκούσε «μια οβίδα στο βρόντο» είχε γράψει τότε ο πρόξενος των Ηνωμένων Πολιτειών Τζόρτζ Χόρτον, «πάνω από την τουρκική συνοικία, για να συγκρατηθεί η τουρκική θηριωδία». Την ανθρώπινη αξιοπρέπεια έσωσαν το θάρρος και η ανθρωπιά μεμονωμένων ατόμων. Πολλοί σύμμαχοι ναύτες και στρατιώτες καθώς και ο Αμερικανός πρόξενος, παραβίασαν τις διαταγές της κυβέρνησης για να βοηθήσουν το χριστιανικό πληθυσμό. Παρά τις προσπάθειές τους, χιλιάδες ήταν αυτοί που χάθηκαν. Απολογισμός, 700 χιλιάδες νεκροί. Ενάμισι εκατομμύριο πρόσφυγες. Αμέτρητες οι χιλιάδες που παίρνουν το δρόμο της ομηρίας προς το εσωτερικό της Ανατολίας. Μόνο από την περιοχή της Σμύρνης υπολογίζονται σε εκατό πενήντα χιλιάδες οι άντρες 18 έως 45 χρόνων που χάθηκαν για πάντα σε αυτές τις μαρτυρικές πορείες. «Τα κτίρια καίγονται. Οι Τούρκοι με σπαθιά και μαχαίρια χτυπούν δίχως να διαλέγουν. Ο κόσμος τρέχει τσαλαπατώντας τα πάντα. Σπαραχτικές φωνές. Είναι πολλοί που πέφτουν στη θάλασσα με την ελπίδα να σωθούν. Μπαίνουν, αν βρουν πλεούμενο, αλλά σκαρφαλώνουν τόσοι πολλοί, που αμέσως αναποδογυρίζει. Άλλους που θέλουν να απομακρυνθούν κολυμπώντας, τους πυροβολούν. Οι πνιγμένοι είναι τόσοι πολλοί, που εγώ νομίζω ότι αν περπατήσει κανείς πάνω τους, θα πάει στα καράβια. Αλλά τα καράβια είναι μακριά, και να φτάσει κανείς ως εκεί, δεν τον παίρνουν. Τους σπρώχνουν ξανά πίσω και, αν επιμένουν, τους πυροβολούν ή τους χύνουν νερά. Είναι, βλέπετε, σύμμαχοι των Τούρκων. Περιορίζονται να βγάζουν ταινίες και φωτογραφίες…» Από «Τα τετράδια» της Ανζέλ Κουρτιάν
Ο Κεμάλ μπαίνει θριαμβευτικά στη Σμύρνη…
Μέσα στα αποκαΐδια ο Κεμάλ Ατατούρκ μπαίνει θριαμβευτής στη «Γκιαούρ Ισμίρ» ενώ ο τούρκικος πληθυσμός τον αποθεώνει. Στα μέρη που τραγουδήθηκαν για πρώτη φορά τα ομηρικά έπη, εκεί που πρωτογράφτηκε ελληνικά το Ευαγγέλιο, εκεί που ορμούσαν ακατάβλητοι οι λόγιοι των 17ου και 18ου αιώνων για να δημιουργήσουν ξανά το γένος, εκεί ούτε ένας Έλληνας δεν αναπνέει. Η πόλη των Αμαζόνων και του Τάνταλου σβήνει από τους χάρτες του κόσμου. Το Και, το Παραλέλι, η Μπελαβίστα, οι Βερχανέδες, ο Κουλές, η Αγία Φωτεινή, η Αγία Κατερίνα, τα βαποράκια του Κορδελιού, το τραμ της Προκυμαίας που έσερναν άλογα, οι πλανόδιοι πωλητές, οι πεταχτές γυναίκες, ο φραγκομαχαλάς, του Χατζηφράγκου, τα Εγγλέζικα, τα Αρμένικα, ο Άγιος Κωνσταντίνος, Ο Άγιος Νικόλαος, ΄Άγιος Τρύφων, η Λέσχη των Κυνηγών, η Ευαγγελική Σχολή, το Tennis Club, ολόκληρη η κάτω πόλη έχει παραδοθεί στις φλόγες… «Είναι νύχτα. Και εμείς μες στο μακελειό, κρατιόμασταν σφιχτά και οι τρεις, φροντίζοντας να είμαστε στη μέση του πλήθους. Αν πέσεις, δεν σηκώνεσαι, σε πατάει ο κόσμος. Πόσοι και πόσοι έπεσαν, απλώς σκοντάφτοντας, για να μη σηκωθούν ποτέ ξανά, πέθαναν ποδοπατημένοι. Ο κόσμος τούτη την ώρα δεν έβλεπε τίποτα. Από τη μια τα κτίρια να καίγονται και από την άλλη η θάλασσα γεμάτη πτώματα και οι Τούρκοι πίσω με τα σπαθιά…» Απόσπασμα από «Τα τετράδια» της ΑνζέλΚουρτιάν «Από τη Σμύρνη έφτανε στο Κορδελιό η ανταύγεια της φωτιάς που αντανακλούσε στις προσόψεις των κτιρίων και κοκκίνιζαν σαν το αίμα που εχύνετο στην Σμύρνη. Μέχρι μέσα στο μεγάλο σαλόνι έφτανε η κόκκινη ανταύγεια και όλα κοκκίνιζαν μέσα στο σπίτι. Ο καιρός ήταν συννεφιά και η ανταύγεια αυτή έφτασε στα σύννεφα, κοκκίνισε ο ουρανός, νόμιζες ότι έφτασε η Δευτέρα παρουσία και ότι θα πάρουν φωτιά οι ουρανοί. Το θέαμα ήταν τρομακτικό, ακούγαμε το μουγκρητό της φωτιάς, τις φωνές εκατοντάδων χιλιάδων γυναικοπαίδων που ζητούσαν βοήθεια…» Κωνστ. Πολίτης, Μικρά Ασία, απόσπασμα.
Η Ιωνία είναι πλέον νεκρή…
Λίγο έξω από τη Σμύρνη, στα δυτικά, στον Τσεσμέ, ότι απέμεινε από τη νικημένη ελληνική στρατιά, μέσα σε μια και μόνο νύχτα, επιβιβάζονται στα καράβια. Ούτε μια σφαίρα δεν απομένει στη στεριά, εκτός από τα μη απαραίτητα πια υποζύγια. Η διαταγή ήταν αμείλικτη: να εξοντωθούν για να μην πέσουν στα χέρια των Τούρκων. Τα αθώα μουλάρια στήνονται μπροστά στη μπούκα των πολυβόλων, αλλά πολλοί αξιωματικοί παρακούνε τη σκληρή διαταγή. Κι έτσι, όσα σώθηκαν, λαβωμένα, φοβισμένα, πάνε και στήνονται γύρω από τα λιγοστά πηγάδια, παθητικά και άβουλα προσμένοντας κάποιον να νοιαστεί να σβήσει τη δίψα τους. Το σκοτάδι πέφτει αργά. Σιγή απλώνεται στην παραλία και στα καράβια. Όλοι αμίλητοι, με κρατημένη την ανάσα τους κοιτούσαν τη μαύρη ακτή. Η καταστροφή έχει ολοκληρώσει το έργο της. Η Ιωνία είναι πλέον νεκρή. Ξαφνικά από το επίτακτο πλοίο Κύκνος, μια σάλπιγγα αντηχεί. Σήμαινε «αποχώρηση». Ήταν το τελευταίο σάλπισμα που ακούστηκε στην ελληνική Ιωνία. Και ήταν πένθιμο! «Έτρεχα και εγώ, μαζί με τους άλλους μη ξέροντας που. Μερικοί έτρεξαν σε μια αποβάθρα και άρχισαν να πηδάνε μέσα σε μια μαούνα που ήταν εκεί. Η μαούνα γέμισε αμέσως. «Όχι άλλους, θα βουλιάξουμε», φώναζαν και έκαναν κουπιά με τα χέρια τους για να απομακρυνθούν. Μερικοί έλεγαν: «Αυτοί γλίτωσαν το μαχαίρι, ίσως φτάσουν σε κανένα πλοίο να σωθούν». Ξαφνικά ακούστηκε ένας κρότος και η αποβάθρα υποχώρησε από το βάρος του κόσμου. Εκατοντάδες άνθρωποι έπεσαν στα βαθιά νερά. Η μαμά μας έμεινε εμβρόντητη ενώ εμείς την τραβούσαμε επάνω, το ένα της πόδι ήτανε στο κενό. Η θάλασσα κόχλαζε από χέρια και πόδια. Όσοι ήταν κοντά πιάστηκαν για να βγουν. Αλλά οι Τούρκοι δεν άργησαν να μαζευτούν πιο λυσσασμένοι. Άρχισαν να πυροβολούν μέσα στη θάλασσα, όσους κολυμπούσαν. Σε έναν που είχε κατορθώσει να πιαστεί για να ανέβει, με μια σπαθιά του έκοψαν και τα δυο χέρια, που έμειναν σφιχτά γαντζωμένα, ενώ ο ίδιος με μάτια γεμάτα τρόμο χάθηκε στο νερό. Όσοι δεν ξέρανε κολύμπι, είχαν ανέβει στη βάρκα η οποία από το βάρος έγειρε και έπεσαν όλοι στη θάλασσα. Από τον κόσμο αυτό, κανείς δε γλίτωσε…» Απόσπασμα από «Τα τετράδια» της ΑνζέλΚουρτιάν
Οργανωμένη πυρπόληση της Σμύρνης
Στις 13 Σεπτεμβρίου 1922 οι Τούρκοι στρατιώτες βάζουν φωτιά στην άκρη της αρμενικής συνοικίας, την ώρα που ένας δυνατός άνεμος φυσούσε προς την κατεύθυνση του χριστιανικού τμήματος της πόλης και μακριά από το τουρκικό. Η τουρκική συνοικία δεν συμμετέχει καθόλου στην καταστροφή και σε όλη τη διάρκεια των απερίγραπτων βασανισμών των χριστιανών. Η μωαμεθανική συνοικία είναι φωταγωγημένη και οι κάτοικοι διασκεδάζουν χορεύοντας και γιορτάζοντας. Οι Τούρκοι στρατιώτες βάζουν φωτιά στο καλοχτισμένο σύγχρονο ελληνικό και ευρωπαϊκό τμήμα της Σμύρνης, διαβρέχοντας τους στενούς δρόμους με πετρέλαιο και άλλες εύφλεκτες ύλες. Είναι αδύνατον να υπολογίσει κανείς με ακρίβεια πόσοι άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στη Σμύρνη και τα προάστια. Επίσημες στατιστικές ανεβάζουν τους Αρμένιους κατοίκους της Σμύρνης σε 25.000 και είναι βέβαιο ότι το μεγαλύτερο μέρος αυτών σκοτώθηκαν. Σε αυτόν τον αριθμό δεν υπολογίζονται οι γυναίκες, τα κορίτσια και πολυάριθμοι Έλληνες. Μια έκθεση ανταποκριτή της “LondonDailyChronicle, στις 18 Σεπτεμβρίου, μιλάει για 120.000 ψυχές. Στον αριθμό εκείνων που σκοτώθηκαν κατά τις ημέρες της σφαγής, θα πρέπει να προστεθούν και οι Έλληνες που χάθηκαν μετά τον εκτοπισμό τους, οι άνθρωποι που πέθαναν μέσα στις φλόγες ή σκοτώθηκαν από την κατάρρευση τοίχων, εκείνοι που εξέπνευσαν πάνω στην προκυμαία και όλοι εκείνοι που υπέκυψαν έκτοτε από στερήσεις, κακώσεις ή από θλίψη… «Μα εκείνη τη βραδιά μπήκε η φωτιά. Κόσμος κοπάδια έτρεχε. Εκεί με έπιασε ένας πολύ δυνατός πόνος. Ούτε μπρος να πάω ούτε πίσω. «ο αφαλός της θα λύθηκε» φωνάξανε. Να έρθει μια γριά που ξέρει, να τη βολέψει». Δε θα το πιστέψεις. Βρέθηκε η αδελφή μου και η θεία μου. Έβγαλε τη μαντήλα από το κεφάλι της με έσφιξε και πήραμε πάλι το δρόμο. Βγήκαμε και μπήκαμε σε μια μπυραρία. Εκεί πλάκωσαν οι Τούρκοι και ήθελαν να πάρουν τους άντρες. Ύψωσαν τις μαχαίρες τους, βρίζαν τούρκικα κι εμείς ζαρώναμε σαν τα σκουλήκια. Έξω η φωτιά έτρεχε. Έφτασε και εδώ. Φύγαμε πάλι… Απόσπασμα από «Τα τετράδια» της Ανζέλ Κουρτιάν
Στις 27 Αυγούστου – 8 Σεπτεμβρίου 1922, οι δυνάμεις του Κεμάλ μπαίνουν στη Σμύρνη και αρχίζουν να πυρπολούν τις ελληνικές συνοικίες, ενώ η προκυμαία και η θάλασσα έχουν καλυφθεί από πτώματα. Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος (κατά κόσμον Καλαφάτης) που αρνήθηκε να εγκαταλείψει τη Σμύρνη, παραδίνεται με αρκετούς προύχοντες στην τουρκική θηριωδία και κατακρεουργήθηκε. Μέσα σε λίγες ώρες η ωραία νύμφη της Ιωνίας, μετατρέπεται σε σωρούς ερειπίων, πλάι στους οποίους άφηνε για πάντα την τελευταία της πνοή η αιμορραγούσα «Μεγάλη Ιδέα». Σε 300.000 υπολογίζονται οι Μικρασιάτες Έλληνες που τους κατέσφαξαν τα ανταρτικά τμήματα των Τσετών. Αυτό το δραματικό τέλος είχε η ελληνική εκστρατεία για την απελευθέρωση του Μικρασιατικού Ελληνισμού, ο οποίος είχε ζήσει και μεγαλουργήσει σε αυτόν τον τόπο επί τρεις και πλέον χιλιετίες. Στο τέλος του χρόνου, 1.500.000 πρόσφυγες, αξιολύπητοι, στερημένοι από κάθε πόρο ζωής, άστεγοι και εξαντλημένοι, γεμίζουντους δρόμους των ελληνικών πόλεων και χωριών, ικετεύοντας την προστασία της μητέρας πατρίδας. Η Ελλάδα αναλαμβάνει τώρα ένα επιπρόσθετο βαρύ φορτίο. Να εντάξει στους κόλπους της την προστασία του ξεριζωμένου μικρασιατικού κόσμου.
« Ο τόπος ήταν γεμάτος σκοτωμένους. Τραβήξαμε για την Πούντα. Μια μάνα είχε το μωρό της στην αγκαλιά και με παρακάλεσε να το βαστάξω, να πάει από εδώ και από εκεί, να βρει λίγο αλεύρι να το ταΐσει. Όλη νύχτα κράταγα το ξένο μωρό. Η μάνα του χάθηκε. Και κάμποσοι μου φώναζαν: «Δεν το πετάς; Τι το βαστάς; Εγώ το λυπόμουν. Το καίγουνταν η καρδιά μου που ήτανε πεινασμένο κι έγερνε σαν το μαραμένο φύλλο. Δεν είχε ούτε κουράγιο να κλάψει, ούτε να βογκήξει. Σαν ξημέρωσε ο Θεός τη μέρα, με βρήκε η μάνα του. Δεν θα ξεχάσω πως έκανε σαν τρελή από τη χαρά της. Δεν έλπιζε πως θα με έβρισκε.. Το μωρό σώθηκε με τη μάνα του. Ακούς να το πέταγα; Θα ΄βρισκε ραχάτι κι ανάπαψη η ψυχή μου πουθενά? Η Έξοδος, τ. Α΄, Αθήνα (Μαρτυρία Φιλιώς Σειτανίδου) «Λιμάνι Σμύρν… Μα όχι. Δεν υπάρχει πια Σμύρνη. Υπήρξεν. Τώρα είναι ένας τόπος φλεγόμενος και καπνίζων, γεμάτος από βοήν και αλαλαγμόν, από κοπετούς και από θρήνους, από τους σπαραγμούς του θανάτου, από φρικώδη ερείπια. Η απαισιωτέρακόλασιςεπάνω εις την γην. Μη μου ζητήσετε περιγραφές. Από την γέφυρα του πλοίου, επάνω εις το οποίον ευρίσκομαι αυτήν την ταραχώδη Σεπτεμβριανήν νύχτα εδώ κάτω, όπου με παρέσυρεν το δημοσιογραφικόν καθήκον και η στοργική ανάμνησις της αγαπημένης Σμύρνης, έχω τα μάτια μου πεταγμένα έξω από τις κόγχες των εκ της φρίκης. Και όμως δεν βλέπω…» Ελεύθερον Βήμα, 17 Σεπτεμβρίου 1922
Η τελευταία πράξη του δράματος πριν το ξεριζωμό…
Η πυρπόληση της Σμύρνης, έργο των Τσετών (ανταρτών) του Κεμάλ και του Νουρεντίν πασά, συναγωνίζεται στην ιστορία την πυρπόληση της Ρώμης από τον Νέρωνα. Η πυρπόληση της Σμύρνης αποτελεί την τελευταία πράξη του δράματος που εκτυλίχθηκε στη Μικρά Ασία από την 13η Αυγούστου 1922 (παλιό ημερολόγιο), όταν άρχισε η τουρκική επίθεση εναντίον του ελληνικού στρατού στο Αφιόν Καραχισάρ, μετά 3 χρόνια και 2.5 μήνες ελληνικής πολεμικής εποποιίας, που έφερε την ελληνική σημαία μπροστά στην Άγκυρα. 14 Σεπτεμβρίου άρχισε η πυρκαγιά στη Σμύρνη. 26 Αυγούστου έφυγε από τη Σμύρνη ο τελευταίος Έλληνας στρατιώτης. 27 Αυγούστου έφυγε από τη Σμύρνη ο ύπατος αρμοστής της Ελλάδας, Στεργιάδης. Και αργά το βράδυ μπήκαν στην πόλη οι πρώτοι Τσέτες. 28 Αυγούστου η πόλη ελεγχόταν από τους Τούρκους. Το απόγευμα συνελήφθη ο Σμύρνης Χρυσόστομος και λίγες ώρες μετά κατακρεουργήθηκε με εντολή του Νουρεντίνπασά, Τούρκου διοικητή της πόλης. Ταυτόχρονα ένα όργιο σφαγών και εκτελέσεων είχε αρχίσει σε όλα τα μικρασιατικά παράλια και κυρίως στη Σμύρνη, όπου είχαν συγκεντρωθεί πάνω από 200.000 πρόσφυγες από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας και είχαν προστεθεί στους 250.000 Έλληνες κατοίκους της πόλης.
Ανελέητη βαρβαρότητα…
Η Μαριορή Χουλεπιάν Ντόμπκιν στο βιβλίο της «Σμύρνη 1922: Η καταστροφή μιας πόλης», (Εκδόσεις Δήλος), περιγράφει μια ανατριχιαστική εικόνα που αναφέρεται στη στάση που κράτησαν οι πλοίαρχοι των ξένων πλοίων. «Η μυρωδιά της καμένης σάρκας πλανιόταν πάνω από τα ερείπια της Σμύρνης. Τηρώντας αυστηρή ουδετερότητα τα πλοία εξακολουθούσαν να παραμένουν αγκυροβολημένα, άπρακτα, περιμένοντας εντολές από την Κωνσταντινούπολη. Κάθε βράδυ, το σούρουπο, ένας βασανιστικός ήχος άρχιζε να σηκώνεται και να πέφτει κατά μήκος της παραλίας, σαν τον ήχο του ανέμου που θρηνεί μέσα στα κλαδιά, σε τόνο ελάσσονα και πένθιμα μελωδικό. Ήταν οι πρόσφυγες οι οποίοι παρακαλούσαν τα πλοία. Και όταν έπεφτε η μαύρη νύχτα και οι Τούρκοι άρχιζαν τα νυχτερινά τους όργια, τα αντιτορπιλικά έριχναν τους προβολείς τους στην προκυμαία, σε μια προσπάθεια να εμποδίσουν τους βιασμούς και τις σφαγές και άνοιγαν τους φωνογράφους πάνω στο κατάστρωμα για να πνίξουν τις κραυγές. Ένας ναύαρχος, ο οποίος ήταν προσκεκλημένος σε δείπνο από κάποιο συνάδελφο, χρειάστηκε να ζητήσει συγνώμη για την καθυστερημένη άφιξή του, η οποία οφειλόταν στο ότι το σώμα μιας γυναίκας είχε μπλεχτεί στην προπέλα της ακάτου του…»
Χρονολόγιο
18 Σεπτεμβρίου η Μικρά Ασία εγκαταλείπεται οριστικά από τον ελληνικό στρατό και την ίδια στιγμή ξεκινά το δράμα του ελληνικού πληθυσμού.
14 Σεπτεμβρίου 1922. Στην Αθήνα επικρατεί το κίνημα τμημάτων του στρατού και του στόλου με επικεφαλής τους συνταγματάρχες Νικόλαο Πλαστήρα και Στυλιανό Γονατά, καθώς και τον αντιπλοίαρχο Δημήτριο Φωκά. Παραιτείται ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Α΄ υπέρ του διαδόχου Γεωργίου.
2 Οκτωβρίου 1922. Υπογράφεται ανακωχή μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας στα Μουδανιά της Προποντίδας. Τα ελληνικά στρατεύματα και ο ελληνικός πληθυσμός αποχωρούν από την Ανατολική Θράκη…
3 Νοεμβρίου 1922. Με νομοθετικό διάταγμα ιδρύεται το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, το οποίο διαλύεται το 1925
11 Νοεμβρίου 1922. Εκκενώνεται η χερσόνησος της Καλλίπολης από τους 25.000 Έλληνες κατοίκους της.
16 Φεβρουαρίου 1923. Καθιερώνεται το νέο ημερολόγιο.
3 Μαΐου 1923. Με νομοθετικό διάταγμα συστήνεται η Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής Πληθυσμών, που υπάγεται στο Υπουργείο Γεωργίας. Το 1926 καταρτίστηκε από τη Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής Πληθυσμών το Γενικό Μητρώο Ανταλλαξίμων, το οποίο συντάχθηκε με βάση το σύστημα της διοικητικής διαίρεσης της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης.
29 Σεπτεμβρίου 1923. Ιδρύεται ύστερα από προτροπή της Κοινωνίας των Εθνών, η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων. Η ίδρυσή της επικυρώθηκε με το νομοθετικό διάταγμα της 13ης Οκτωβρίου 1923. Η Επιτροπή άρχισε να λειτουργεί το Δεκέμβριο του ίδιου έτους με έδρα την Αθήνα ως αυτόνομος οργανισμός με πλήρη νομική υπόσταση. 5 Οκτωβρίου 1923. Αρχίζει στην Κωνσταντινούπολη η λειτουργία της Μικτής Επιτροπής Ανταλλαγής Πληθυσμών, η οποία ιδρύεται με βάση το άρθρο 11 της Σύμβασης περί Ανταλλαγής των πληθυσμών της Λοζάνης.
30 Ιανουαρίου 1923. Υπογράφεται η Σύμβαση περί Ανταλλαγής των ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών στη Λοζάνη.
24 Ιουλίου 1923. Υπογράφεται η Συνθήκη της Λοζάνης, με την οποία ορίζεται ο ποταμός Έβρος ως σύνορο μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας και παραχωρούνται τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος στην Τουρκία.
25 Μαρτίου 1924. Ανακήρυξη της Α ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας
5 Μαΐου 1925. Το ελληνικό δημόσιο υπογράφει σύμβαση με την Εθνική Τράπεζα για την πληρωμή προκαταβολής στους δικαιούχους πρόσφυγες έναντι και μέχρι την αποπληρωμή της περιουσίας που εγκαταλείφτηκε στην Τουρκία. Για το σκοπό αυτό το ελληνικό δημόσιο εκχωρεί στην Εθνική Τράπεζα τα μουσουλμανικά ακίνητα, που δεν έχουν παραχωρηθεί στην Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων.
25 Ιουνίου 1926. Επιβολή δικτατορίας του Θεόδωρου Πάγκαλου, ύστερα από κίνημα του στρατηγού Γεώργιου Κονδύλη.
1 Δεκεμβρίου 1926. Υπογράφεται η Συμφωνία των Αθηνών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, η οποία προβλέπει την εξαγορά των μη ανταλλάξιμων ακινήτων από δυο μέρη.
19 Αυγούστου 1928. Συντριπτική νίκη των Φιλελευθέρων στις εκλογές. Η σταθερή κυβέρνηση που ορκίζεται υπό τον Βενιζέλο έως το 1932 έμεινε γνωστή ως «τετραετία», καθώς ακολούθησε μια από τις πλέον ταραγμένες περιόδους της πολιτικής ιστορίας της Ελλάδας.
10 Ιουνίου 1930. Υπογράφεται η Συμφωνία της Άγκυρας μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, η οποία προβλέπει την απάλειψη των οικονομικών υποχρεώσεων μεταξύ των δυο χωρών. Οι μουσουλμανικές περιουσίες στην Ελλάδα και οι ελληνικές στην Τουρκία, περιέρχονται στην κυριότητα του ελληνικού και τουρκικού Δημοσίου αντίστοιχα. Ρυθμίζονται οριστικά τα ζητήματα «φυγάδων» και «εγκατεστημένων» της Κωνσταντινούπολης, καθώς και των μουσουλμάνων της δυτικής Θράκης.
30 Οκτωβρίου 1930. Υπογράφονται μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας το Σύμφωνο φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας (οι δυο χώρες για επίλυση ενδεχόμενων διαφορών θα πρέπει να καταφεύγουν στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης), το Πρωτόκολλο για τον περιορισμό των ναυτικών εξοπλισμών, τη Σύμβαση εμπορίου και το Σύμφωνο εγκατάστασης (τη δυνατότητα στους υπηκόους των δυο συμβαλλομένων κρατών να ταξιδεύουν ή να εγκαθίστανται στο έδαφος του άλλου κράτους).
