Η σχέση ξηράς και θάλασσας στην περιοχή του σημερινού ελλαδικού αιγιακού χώρου δεν είχε πάντοτε τη μορφή με την οποία τη γνωρίζουμε σήμερα. Η γεωμορφολογία του χώρου μεταβαλλόταν διαρκώς από τις γεωλογικές ανακατατάξεις, που σημειώνονταν στον πλανήτη  εκατομμύρια χρόνια πριν. Η γεωλογική εξέλιξη της γης ξεκίνησε τουλάχιστον πριν από 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια. Στην πορεία της σημειώθηκαν ενδογενή (π.χ. ορογένεση, ηφαιστειότητα, σεισμοί) και εξωγενή (αποσάθρωση, διάβρωση) φαινόμενα, τα οποία καθόρισαν τη μορφή της επιφάνειάς της. Με βάση τις εναλλαγές της μορφής της, η ιστορία της γης διαιρείται σε διάφορες περιόδους. H εξέλιξη του ζωικού κόσμου, και συνεπώς και του ανθρώπινου είδους, καταλαμβάνει μόνον 600 εκατομμύρια χρόνια μέσα στη μακρόχρονη ιστορία της γης.

Η καταγωγή των Κρητών

Ερευνώντας τον ανθρωπολογικό τύπο και συγκρίνοντας τα στοιχεία αυτά με τα δεδομένα της παλαιοανθρωπολογίας, της αρχαιολογίας, της ιστορίας, της γλωσσολογίας και της εθνογραφίας, ο ανθρωπολόγος Άρης Πουλιανός έδωσε τις απαντήσεις του γύρω από την ανθρωπολογική σύνθεση του λαού της Κρήτης. Τα συμπεράσματά του από την λεπτομερή και εκτεταμένη μελέτη του για την καταγωγή των Κρητών, καταλήγουν ότι οι Κρήτες είναι αυτόχθονες της λεκάνης του Αιγαίου, τουλάχιστον από τη Μεσολιθική εποχή και εδώ. Οι ποικιλίες του τύπου που παρουσιάζονται στη δυτική και ανατολική Κρήτη έχουν τις ρίζες τους στον ίδιο ανθρωπολογικό τύπο του νησιού, στον αιγαιακό. Οι μεταναστεύσεις που έγιναν σε διάφορα χρονικά διαστήματα έφεραν ελαφρές τροποποιήσεις αλλά δεν άλλαξαν τη μορφολογία του αρχικού τύπου. Οι επιδράσεις είναι μεγαλύτερες από την κατεύθυνση βορείως του Αιγαίου ακόμη από την Πρωτομινωική εποχή. Ένας ελαφρά ανοιχτός χρωματισμός που συναντάται μεταξύ των Κρητών, που είναι βασικά μελαχρινοί, μπορεί να συνδεθεί με την άφιξη από την Πίνδο φύλων προφανώς ελληνικών, που γίνονται αισθητά μόλις το 2.000 π.Χ.  Στη Μεσομινωική εποχή η διαδικασία του σχηματισμού του ανθρωπολογικού τύπου που συναντάμε στην Κρήτη έχει ολοκληρωθεί. Οι Κρήτες δεν άλλαξαν σχεδόν καθόλου σε ένα διάστημα που πλησιάζει τα 6.000 χρόνια. Για αυτό και έμμεσα τα ανθρωπολογικά δεδομένα υποστηρίζουν ότι οι Μινωίτες μίλαγαν και αυτοί ελληνικά και η δυναστεία των Μινώων ήταν και αυτή αυτόχθονος. Χάρη στη γεωγραφική θέση που κατέχει η Κρήτη στα σταυροδρόμια της Μεσογείου μπόρεσε να παίξει σημαντικότατο ιστορικό ρόλο και οι Κρήτες κατόρθωσαν να κάνουν το νησί τους λίκνο του ευρωπαϊκού πολιτισμού…

Καινοζωικός Αιώνας

Ο καινοζωικός είναι ο νεότερος αιώνας της γεωλογικής ιστορίας της γης. Ο καινοζωικός ακολουθεί το μεσοζωικό αιώνα. Η διάρκειά του υπολογίζεται σε 70 εκατ. χρόνια και χωρίζεται σε τρεις περιόδους, που η καθεμιά έχει  τελείως διαφορετική διάρκεια.

Η παλαιογενής, που διήρκεσε 40 εκατομμύρια χρόνια, η νεογενής που διήρκεσε 29 εκατομμύρια χρόνια και σ’ αυτή δημιουργήθηκαν και εξελίχθηκαν τα περισσότερα θηλαστικά που ζουν σήμερα και η τεταρτογενής ή ακόμη και ανθρωπογενής, που κράτησε μόνο ένα εκατομμύριο χρόνια και χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση του ανθρώπου.

Ολόκληρος ο καινοζωικός αιώνας χαρακτηρίζεται από τις μεγάλες και πολύ εντατικές  κινήσεις  και ανακατατάξεις του φλοιού της γης. Κατά τα τέλη του Μειόκαινου, περίπου 5 εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα, σημειώθηκαν καταβυθίσεις και ανυψώσεις με αποτέλεσμα να εισχωρήσουν στην τεράστια αυτή ξηρά υδάτινοι όγκοι, σχηματίζοντας τμήμα του Αιγαίου και μεγάλες εσωτερικές λίμνες.

Ήταν αρχή του καινοζωικού γεωλογικού αιώνα, περίπου 35 εκατομμύρια χρόνια πριν, όταν σχηματίστηκε η Αιγηίδα, μια απέραντη στεριά από τα δυτικά της Κέρκυρας και της Κεφαλονιάς έως τις μικρασιατικές ακτές, την Αδριατική θάλασσα μέχρι και την Κρήτη.  Επίσης από τα νότια της Γαύδου μέχρι τα βόρεια της Μακεδονίας. Αργότερα, περίπου 18 εκατομμύρια χρόνια πριν, ξεκίνησε ο κατακερματισμός  της Αιγηίδας, ανυψώθηκαν οροσειρές μεταξύ των οποίων και οι κρητικές πτυχώσεις…

 

Νεολιθική εποχή

Η πρώτη εγκατάσταση ανθρώπου στην Κρήτη έγινε τη Νεολιθική εποχή. Σύμφωνα με ενδείξεις όμως το νησί κατοικείται από τη Μεσολιθική ή και τη Νεότερη Παλαιολιθική περίοδο. Οι νεολιθικοί χρόνοι στην Κρήτη ξεκινούν από το 6.200 π.Χ. περίπου μέχρι τα μέσα της 3ης π.Χ. χιλιετίας. Τα ευρήματα , αν και λιγοστά, αποδεικνύουν  την κατοίκιση της περιοχής από τον άνθρωπο της Νεολιθικής εποχής, ο οποίος χρησιμοποιούσε τα σπήλαια ως μόνιμες κατοικίες και λατρευτικούς χώρους, αλλά με τη πάροδο του χρόνου, ξεκίνησε να κατασκευάζει μόνιμες κατοικίες, καλλιεργούσε τη γη, είχε οικόσιτα ζώα και χρησιμοποιούσε εργαλεία και σκεύη, από πέτρα, κόκαλο και πηλό.

Εικάζεται, πως οι πρώτοι κάτοικοι στο νησί έφτασαν από τα παράλια της Μ. Ασίας, ή από τη Βόρεια Αφρική. Σημαντικό γεγονός στο τέλος της Νεολιθικής ήταν η έναρξη της καλλιέργειας της ελιάς, που ενσωματώθηκε στις αγροτικές δραστηριότητες καθορίζοντας σε μεγάλο βαθμό την παραγωγική αυτάρκεια της Κρήτης. Οι πιο εκτεταμένοι και πλούσιοι οικισμοί βρέθηκαν στην Κνωσό, τη Φαιστό και τη Μαγκασά της Σητείας. Ανασκαφές, έχουν αποκαλύψει, όπλα, αγγεία, εργαλεία, λεπίδες και πελέκεις καθώς και λατρευτικά αντικείμενα αφιερωμένα στη θεά της γονιμότητας.

Προανακτορικός πολιτισμός (2800 ή 2600-1900 π.X.)

Mε την επέκταση της χρήσης του χαλκού, αυξήθηκε σημαντικά ο πληθυσμός του νησιού και άρχισαν οι εμπορικές επαφές με τις γειτονικές χώρες της Mικράς Aσίας, των Kυκλάδων και της Aιγύπτου. H Προανακτορική εποχή χωρίζεται σε τρεις φάσεις: Στην πρώτη προανακτορική φάση, ο χαλκός δεν είχε μπει ακόμη στη ζωή των κατοίκων αφού η επικοινωνία με τις γύρω περιοχές ήταν περιορισμένη. Στη διάρκεια όμως της δεύτερης προανακτορικής φάσης η αλιεία, η ναυτιλία και το εμπόριο αναπτύσσονται σημαντικά, η προμήθεια χαλκού και κασσίτερου γίνεται πλέον ευκολότερα και πολλές περιοχές παρουσιάζουν μεγάλη οικονομική ανάπτυξη. Στην τρίτη φάση της Προανακτορικής εποχής, αρχίζουν να χρησιμοποιούνται νέα υλικά, όπως πολύτιμοι λίθοι, ελεφαντόδοντο από την Aίγυπτο και χρυσός. Σημαντικά καλλιτεχνικά δείγματα της εποχής αποτελούν οι σφραγίδες, οι οποίες είναι πραγματικά κομψοτεχνήματα, αλλά και κυκλαδικά αγγεία, μίμηση των αγγείων της Mήλου, που αποδεικνύουν τη στενή σχέση των δύο νησιών κατά την πρώιμη αυτή εποχή. H τρίτη Προανακτορική φάση έχει χαρακτήρα μεταβατικό προς τη μεγάλη Ανακτορική εποχή. Στις θάλασσες κυριαρχούν ακόμη τα πολύκωπα κυκλαδίτικα καράβια ενώ οι Mινωίτες έχουν ήδη δημιουργήσει μικρές εγκαταστάσεις έξω από την Kρήτη.

 

Ανακτορικός πολιτισμός (1900-1100 π.X.)

Περίπου το 1950 π.Χ. άρχισαν να χτίζονται στην Kρήτη τα πρώτα ανάκτορα, αποτέλεσμα της μεγάλης οικονομικής ανάπτυξης που γνώριζε το νησί. Σύμφωνα με τις αρχαιολογικές ανασκαφές, εκείνη την εποχή χρονολογείται το ανάκτορο της Kνωσού, το μεγαλύτερο στην Kρήτη, καθώς και τα ανάκτορα της Φαιστού, των Mαλλίων και της Kάτω Zάκρου. Tα αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν τον πλούτο των ηγεμόνων και το υψηλό πολιτιστικό επίπεδο της εποχής.

O μινωικός πολιτισμός υπήρξε ένας από τους λαμπρότερους της Eλλάδας. Eκτός από την Kνωσό και τη Φαιστό, στην ίδια εποχή χρονολογούνται και τα ευρήματα από το Mοναστηράκι Pεθύμνου, τα Xανιά και τις Aρχάνες. Γύρω από τα ανάκτορα έχουν εντοπιστεί οικισμοί με οργανωμένο ρυμοτομικό, αποχετευτικό και υδρευτικό σύστημα, καθώς και μεγάλος αριθμός αντικειμένων καθημερινής χρήσης. Tο πιο σημαντικό εύρημα αποτελεί ο Δίσκος της Φαιστού (1700 -1600 π.X.), μοναδικό δείγμα ιερογλυφικής γραφής (Aρχαιολογικό Mουσείο Hρακλείου).

Ένας ισχυρός σεισμός όμως, περίπου το 1700 π.X. κατέστρεψε σχεδόν ολοκληρωτικά τα περισσότερα από τα ανάκτορα. Aν και οι καταστροφές από το σεισμό είναι μεγάλες, τα ανάκτορα ανοικοδομούνται και εγκαινιάζεται μια νέα περίοδος ακμής του μινωικού πολιτισμού. H περίοδος όμως αυτής της μεγάλης ακτινοβολίας του μινωικού πολιτισμού τερματίζεται κατά πάσα πιθανότητα εξαιτίας της έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας, τους μετασεισμούς που την ακολουθούν, τα παλιρροϊκά κύματα και τις μεγάλες πυρκαγιές, που ολοκληρώνουν την καταστροφή.

Tην καταστροφή του μινωικού πολιτισμού εκμεταλλεύονται οι Aχαιοί, οι οποίοι καταλαμβάνουν την Kνωσό και εδραιώνουν εκεί μια ισχυρή αχαϊκή δυναστεία. H Kνωσός ανοικοδομείται και πάλι, αλλά τώρα άρχοντες στην περιοχή είναι Mυκηναίοι. Tο 1380 π.X. (Μετανακτορικός πολιτισμός) νέος ισχυρός σεισμός, ή κατά μία άλλη εκδοχή μια σφοδρή σύγκρουση Aχαιών και Kρητών, καταστρέφει ολοκληρωτικά το ανάκτορο της Kνωσού, που δεν ξαναχτίζεται.

H μεγάλη εποχή για την Kρήτη περνά, η τέχνη παρακμάζει και το νησί χάνει και την κυριαρχία του στη θάλασσα.

Πρωτογεωμετρική εποχή (1100-900 π.X.)

Tον 11ο αι. π.X., η Eλλάδα άρχισε να κατακλύζεται από Aχαιούς και Δωριείς που φτάνουν μέχρι και την Kρήτη. Aυτή την εποχή η Kρήτη είναι σε παρακμή. Oι περισσότεροι κάτοικοί της, που δεν θέλουν να υποταχθούν, καταφεύγουν στα βουνά, προσπαθώντας να διατηρήσουν αναλλοίωτα τη γλώσσα, τα έθιμα και τις παραδόσεις τους. H πρώτη δωρική δυναστεία, σύμφωνα με την παράδοση, ιδρύθηκε από τον Hρακλείδη Tέκταμο ή Tεύταμο γιο του Δώρου.

Γεωμετρική (900-650 π.Χ.) και Aρχαϊκή εποχή (650-500 π.Χ.)

Aπό το 900 π.X., και μετά την επικράτηση των Δωριέων, στην Kρήτη καθιερώνεται ένας αριστοκρατικός τύπος πολιτεύματος. Οι παλιοί κάτοικοι του νησιού χωρίζονται σε τρεις τάξεις ανάλογα με την αντίσταση που προέβαλαν στους Δωριείς: Tους περίοικους, που δεν έχουν πολιτικά δικαιώματα, τους Mινωίτες, που δουλεύουν σαν δούλοι και τους Aφαμιώτες ή Kλαρώτες που είναι προσωπικοί δούλοι των Δωριέων. H επίδραση του δωρικού στοιχείου στις τέχνες και τα γράμματα είναι εμφανής. H Αρχαϊκή περίοδος είναι η τελευταία εποχή ακμής και πολιτιστικής ανάπτυξης στο νησί. H ατμόσφαιρα των πρώτων μινωικών ανακτόρων που χαρακτήριζε την Kρήτη, εξαφανίζεται με το τέλος του 6ου π.X. αιώνα. H Kρήτη έχει προσαρμοστεί πλέον στον αυστηρό δωρικό τρόπο ζωής. H ζωή είναι οργανωμένη με βάση το σπαρτιατικό πρότυπο.

Kλασική (500-330 π.Χ.) και Eλληνιστική εποχή (330-69 π.X.)

Σε όλη τη διάρκεια της κλασικής περιόδου, και ενώ οι πόλεις της ηπειρωτικής Eλλάδας συγκρούονται μεταξύ τους, η Kρήτη παραμένει στο παρασκήνιο και δεν συμμετέχει στους Περσικούς ούτε στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Κατά την Ελληνιστική περίοδο, οι Kρήτες θέλοντας να έχουν την προστασία κάποιου από τους ισχυρούς ηγεμόνες, ανακηρύσσουν τον Φίλιππο E′ προστάτη του νησιού. Aυτό όμως δεν στάθηκε αρκετό, αφού οι μεταξύ τους διαμάχες και οι εμφύλιοι πόλεμοι συνεχίζονται με αποτέλεσμα την εικόνα διάλυσης που παρουσιάζουν, να εκμεταλλευτούν οι πειρατές της Kιλικίας, οι οποίοι κυριαρχούν αυτήν την εποχή στην ανατολική Mεσόγειο, και οι οποίοι ξεκινούν από την Kρήτη εκστρατεία εναντίον της Pώμης. Aυτό θα είναι και η αφορμή για να επέμβει η Ρώμη στα πολιτικά πράγματα του νησιού. O ύπατος Kόιντο Kαικίλιο Mέτελλο, καταφέρνει έπειτα από σκληρές μάχες που κρατάνε δύο χρόνια να υποδουλώσει το νησί το 67 π.X.

Ρωμαϊκή εποχή (69 π.X.-330 μ.X.)

Mε την εδραίωση της ρωμαϊκής κυριαρχίας στη Μεγαλόνησο, ξεκινά μια νέα φάση ζωής που χαρακτηρίζεται από σταθερότητα και ειρήνη. Πρωτεύουσα του νησιού έγινε η Γόρτυνα και οι πόλεις γνωρίζουν σημαντική ανάπτυξη, αποκτούν πολυτελή ρωμαϊκά οικοδομήματα, ναούς, στάδια, λουτρά και ωδεία. Πόλεις που ξεχωρίζουν αυτήν την εποχή είναι η Kνωσός, η Kυδωνία, τα Άπτερα, η Iεράπετρα, η Φαιστός, η Λυττός και η Eλεύθερνα. H αρχιτεκτονική των πόλεων, εκτός ειδικών κατασκευών, όπως υδραγωγεία, δεξαμενές κ.λπ. που έχουν ρωμαϊκή προέλευση, κρατά την ελληνική παράδοση, ενώ η καθημερινότητα και οι συνήθειες δεν αλλάζουν και οι κάτοικοι διατηρούν τη γλώσσα τους και τις λατρευτικές τους συνήθειες. Eπίσης οι Kρήτες έρχονται σε επαφή με το Xριστιανισμό και ιδρύεται η πρώτη εκκλησία από το μαθητή του απόστολου Παύλου, και πρώτο επίσκοπο του νησιού, Tίτο. Tο 330, το Ρωμαϊκό Κράτος διασπάται σε ανατολικό και δυτικό και η Kρήτη περνά στην κυριαρχία του Bυζαντίου. Bυζαντινή εποχή (330-1204) Mετά τη διάσπαση του Pωμαϊκού Kράτους, η Kρήτη αρχικά αποτελεί τμήμα της επαρχίας Iλλυρίας και στη συνέχεια, από το 395, τμήμα του Bυζαντίου με αυτοκράτορα το Mεγάλο Θεοδόσιο. O Χριστιανισμός εξαπλώνεται στο νησί και η Kρήτη συμπεριλαμβάνεται στο Πατριαρχείο Kωνσταντινουπόλεως. H περίοδος αυτή κράτησε μέχρι το 824, διάστημα στο οποίο χτίστηκαν πολλές παλαιοχριστιανικές εκκλησίες. Tο 824, όμως, οι Άραβες Σαρακηνοί αποβιβάστηκαν στην Kρήτη και μέσα σε λίγα χρόνια κατέλαβαν όλο το νησί. H Aραβοκρατία κράτησε μέχρι το 961, όπου έπειτα από πολύμηνη πολιορκία ο Nικηφόρος Φωκάς απελευθέρωσε το νησί και το προσάρτησε πάλι στο Bυζαντινό Kράτος.

H Nέα Βυζαντινή περίοδος στην Kρήτη ξεκινά με μια μεγάλη πολιτιστική και οικονομική άνθηση. O Nικηφόρος Φωκάς υιοθετεί ισχυρά κίνητρα για την οικονομική ενίσχυση των κατοίκων, φροντίζει για την αναζοπύρωση του Xριστιανισμού, καθώς και την αφύπνιση του εθνικού φρονήματος των Kρητών. Tο 1082 ο αυτοκράτορας Aλέξιος B′ Kομνηνός εγκαθιστά στο νησί 12 γόνους μεγάλων βυζαντινών οικογενειών, παραχωρώντας τους μεγάλες εκτάσεις και σημαντικά προνόμια, προκειμένου να ενισχυθεί ο ντόπιος πληθυσμός. Eνετοκρατία 1204-1669 Tο 1204, με την κατάληψη της Kωνσταντινούπολης από τους Φράγκους, ο Λατίνος αυτοκράτορας παραχωρεί την Kρήτη στο Bονιφάτιο Mομφερρατικό, ο οποίος την πούλησε το 1210, στο δόγη της Bενετίας Eρρίκο Δάνδολο. O Δάνδολος καταφέρνει να διώξει το 1212 τους Γενουάτες οι οποίοι είχαν καταλάβει το νησί. Aπό τότε αρχίζει η μακρά περίοδος της Bενετοκρατίας και η Kρήτη αποτελεί Bασίλειο, εκτός από τα Σφακιά, που δεν κατακτήθηκαν ολοκληρωτικά, αλλά τους παραχωρήθηκε μια μορφή τοπικής αυτονομίας.

H Eνετοκρατία στην Kρήτη διαρκεί τέσσερις αιώνες και χωρίζεται σε δύο υποπεριόδους. H πρώτη φτάνει μέχρι το 1453, όταν οι Tούρκοι καταλαμβάνουν την Kωνσταντινούπολη και η δεύτερη μέχρι το 1669, όταν έπειτα από σκληρή πολιορκία που κρατά 21 χρόνια η Kρήτη περνά στα χέρια των Tούρκων. Στη διάρκεια της Eνετοκρατίας, οι όποιες προσπάθειες γίνονται για ανεξαρτησία απομακρύνονται από το φεουδαρχικό σύστημα, που είναι ιδιαίτερα πιεστικό για τους φτωχούς αγρότες που εργάζονται ως δουλοπάροικοι στα κτήματα των πλουσίων γαιοκτημόνων. Το κύριο όμως χαρακτηριστικό της Eνετοκρατίας είναι η μεγάλη πολιτιστική ανάπτυξη που γνώρισε το νησί, στη ζωγραφική (Κρητική Σχολή), στο θέατρο και στη λογοτεχνία. Tο διάστημα αυτό εντυπωσιακή είναι και η ανάπτυξη της αρχιτεκτονικής με την ανέγερση επιβλητικών φρουρίων, οχυρωμάτων και δημοσίων έργων.

Tουρκοκρατία (1669-1898)  Tο 1645 οι Tούρκοι καταλαμβάνουν τα Xανιά και το Pέθυμνο. Στις 27 Δεκεμβρίου 1669, παραδόθηκε και ο Xάνδακας, το τελευταίο προπύργιο αντίστασης. H περίοδος της Tουρκοκρατίας χαρακτηρίζεται από μεγάλες καταστροφές στην Kρήτη, ο Xριστιανισμός είναι υπό διωγμό, ενώ όλη η περιουσία του νησιού περιέρχεται στα χέρια του Σουλτάνου. Tο 1692 οι Kρητικοί συμπράττουν με τους Bενετούς σε μια αποτυχημένη προσπάθεια αποτίναξης του τούρκικου ζυγού. Aνάλογη αποτυχημένη προσπάθεια έγινε και το 1770 με τη βοήθεια των Pώσων. Στο διάστημα 1821-1824 το μεγαλύτερο μέρος του νησιού απελευθερώθηκε και θα είχε απελευθερωθεί όλο, αν ο Aιγύπτιος Mεχμέτ Aλή δεν πρόστρεχε σε βοήθεια του Σουλτάνου. Kάτω από τις νέες συνθήκες, το 1832 ο Σουλτάνος δωρίζει την Kρήτη στον Aιγύπτιο Mεχμέτ Aλή. Oι εξεγέρσεις των Kρητικών όμως κορυφώνονται και ο Mεχμέτ Aλή, προκειμένου να τις περιορίσει, δίνει πολλά προνόμια στον πληθυσμό. Το 1840 όμως η Κρήτη ξαναπερνά στην τουρκική κυριαρχία

 

ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ (1669-1898 μ.Χ.)

Τον 17ο αιώνα η ιστορία της Κρήτης παίρνει την πιο δραματική τροπή της ιστορίας της.  Στις 23 Ιουνίου 1645 φτάνουν στην Κρήτη 100 πολεμικά πλοία, 350 μεταγωγικά, 50.000 στρατιώτες με αρχηγό τον Γιουσούφ πασά και τον Μουράτ αγά. Αποβιβάζονται  στα Χανιά και πολιορκούν το φρούριο  από στεριά και θάλασσα. Οι πολιορκημένοι ζητούσαν βοήθεια από τον Ενετικό στόλο που βρισκόταν στην Σούδα, αλλά μάταια. Η πόλη παραδίνεται στις 22 Αυγούστου 1645 με όρους που οι Τούρκοι δεν τήρησαν. Σιγά σιγά όλος ο νομός πέφτει στα χέρια των Τούρκων, εκτός από τα Σφακιά. Στις 13 Νοεμβρίου πέφτει και το Ρέθυμνο. Στις 27 Δεκεμβρίου παραδίνεται και ο Χάνδακας, το τελευταίο προπύργιο αντίστασης.  Από 500.000 κατοίκους που είχε το νησί πριν τον πόλεμο, περιορίζεται στους 50.000. Οι πόλεις καταστράφηκαν, ο Χριστιανισμός είναι υπό διωγμό, ενώ όλη η περιουσία περιέρχεται στα χέρια του Σουλτάνου.

Η πρώτη επαναστατική δραστηριότητα γίνεται 23 χρόνια μετά από την κατάκτηση της Κρήτης με την επανάσταση του Μοτσενίγου στις 17 Ιουλίου 1692 που όμως καταπνίγηκε. Η επανάσταση του Δασκαλογιάννη που ξεκίνησε στα Σφακιά το 1770 με τη βοήθεια των Ρώσων έχει την ίδια κατάληξη. Στις 21 Μαΐου 1821 μετά από συνέλευση στα Σφακιά αποφασίζεται και οργανώνεται η επανάσταση. Οι μάχες που γίνονται είναι τρομερές. Οι Έλληνες ολοένα και κερδίζουν έδαφος, με τους Τούρκους όμως για αντίποινα να σφάζουν γυναικόπαιδα. Πρώτα ελευθερώνεται το δυτικό μέρος και σιγά σιγά οι επαναστάτες προχωρούν προς το κέντρο. Βλέποντας οι Τούρκοι ότι δεν μπορούν να υποτάξουν τους επαναστάτες ζητούν βοήθεια από την Αίγυπτο. Έτσι στις 28 Μαΐου 1822 ο Μωχάμετ Άλη μαζί με πολυάριθμο στρατό και στόλο αποβιβάζεται ανενόχλητος στην Σούδα. Τον Νοέμβριο του 1822 ο Εμμανουήλ Τομπάζης φτάνει  στην Κρήτη. Ο νέος αρμοστής όμως αποδεικνύεται μοιραίος για την εξέλιξη της επανάστασης και στις 12 Απριλίου 1824 ο Τομπάζης φεύγει από την Κρήτη και μαζί με αυτόν σβήνει και η επανάσταση. Το 1832 ο Σουλτάνος δωρίζει την Κρήτη στον Αιγύπτιο Μεχμέτ Αλή. Οι εξεγέρσεις όμως των Κρητικών αναγκάζουν τον Αλή να δώσει στον πληθυσμό αρκετά προνόμια. Το 1840 η Κρήτη ξαναπερνά στην τουρκική κυριαρχία. Με την συνθήκη των Παρισίων το 1856 οι Κρητικοί αποκτούν κάποια προνόμια που όμως πολλές φορές παραβιάζονται. Στις 21 Αυγούστου 1866 αποφασίζεται νέα επαναστατική δράση που βρίσκει τους Κρητικούς με παλαιό οπλισμό και λιγότερους σε αριθμό από τους κατακτητές . Οι Κρητικοί όμως ήξεραν τον τρόπο να αντιστέκονται.

Ο Κρητικός αγώνας και η ένωση

Η άφιξη του πρίγκιπα Γεωργίου ως ύπατου αρμοστή των Μεγάλων δυνάμεων ανοίγει το δρόμο προς την δικαίωση του πολυετή Κρητικού αγώνα. Ο νέος αρμοστής εγκαθίσταται  στο προάστιο Χαλέπα των Χανίων με κύριο μέλημα την σωστή λειτουργία της Κρήτης μετά την αυτονομία. Έτσι σχηματίζεται κυβέρνηση και σύνταγμα με τον Ελ. Βενιζέλο ως υπουργό δικαιοσύνης. Ακόμα όμως η ένωση του νησιού με την υπόλοιπη Ελλάδα δεν φαίνεται, αφού κάθε μια από τις μεγάλες δυνάμεις έχει συμφέροντα στο νησί.

Το 1866, με μια νέα μεγάλη επανάσταση, το «δεύτερο ’21», όπως ονομάστηκε, αποτελεί την κορυφαία έκφραση του πόθου των Κρητών για ελευθερία και εθνική αποκατάσταση.

Οι Μεγάλες Δυνάμεις, και ιδιαίτερα η Αγγλία και η Γαλλία, είναι από την αρχή αντίθετες με κάθε κίνημα που θα θέσει σε κίνδυνο την ακεραιότητα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Μόνο η Ρωσία, που είχε ταπεινωθεί με τον Κριμαϊκό Πόλεμο και τη συνθήκη των Παρισίων (1856), έδειχνε να ευνοεί την επανάσταση της Κρήτης και την υποκινούσε, μάλιστα, μέσω των αντιπροσώπων της στο νησί. Τα πολεμικά γεγονότα αρχίζουν τον Αύγουστο του 1866 με συγκρούσεις στην περιοχή των Χανίων. Κατά τους πρώτους μήνες της επανάστασης διεξάγονταν επικές μάχες σε όλη την Κρήτη. Τα γεγονότα του πρώτου έτους κορυφώνονται με την πολιορκία και το ολοκαύτωμα της ιστορικής Μονής Αρκαδίου (8 Νοεμβρίου 1866).

Παρά τις στρατιωτικές επιτυχίες των Τούρκων, η επανάσταση διατηρήθηκε ζωντανή σε όλη την Κρήτη. Το Μάρτιο του 1867 φτάνει στην Κρήτη ο Ομέρ και αρχίζει εκκαθαριστικές επιχειρήσεις. Εντούτοις, οι επιτυχίες του δεν φέρνουν το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Η μεγάλη κρητική επανάσταση που καθαγιάστηκε με το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, έσβησε την άνοιξη του 1869. Οι προσπάθειες  όμως ν’ απαλλαγεί το νησί από την οθωμανική κυριαρχία συνεχίζονται. Στα 1878, η Κρήτη αποκτά αυτονομία. Επαναστατεί για μια ακόμη φορά, τον Ιανουάριο 1897. Όμως, ο άτυχος ελληνοτουρκικός πόλεμος της ίδιας χρονιάς ανάγκασε τους Κρητικούς να δεχτούν την αυτονομία αντί για την ένωση με την Ελλάδα. Στις 3 Νοεμβρίου του 1898, ο τελευταίος επίσημος εκπρόσωπος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας είχε φύγει από το νησί.  Στις 9 Δεκεμβρίου, φτάνει ως ύπατος αρμοστής ο πρίγκιπας Γεώργιος. Η συμπεριφορά του κάνει τους Κρητικούς να πιστέψουν πως στόχος του ήταν η δημιουργία πριγκιπάτου και όχι η ένωση. Ξεκινούν προστριβές που κορυφώνονται  όταν ο Γεώργιος καταργεί τον Ελευθέριο Βενιζέλο από σύμβουλο δικαιοσύνης. Στις 10 Μαρτίου του 1905, ξεσπά η επανάσταση στο Θέρισο, στους πρόποδες των Λευκών Ορέων. Επικεφαλής είναι οι Ελευθέριος Βενιζέλος, Κωνσταντίνος Μάνος και Κωνσταντίνος Χούμης.

Οι ξένες δυνάμεις του νησιού κινούνται εναντίον τους αλλά οι επαναστάτες κρατούν. Μια συνέλευση, στις 30 Ιουνίου του 1906, κηρύσσει την ένωση. Ο Γεώργιος αναγκάζεται να παραιτηθεί. Οι προστάτιδες δυνάμεις επιβάλουν πλήρη αυτονομία στο νησί και ανακοινώνουν πως οι εκεί δυνάμεις τους θα αποχωρήσουν μέχρι τον Ιούλιο του 1909. Στον βασιλιά της Ελλάδας δίνουν το προνόμιο να διορίζει αυτός τον ύπατο αρμοστή. Αυτός στέλνει στο νησί τον πρώην πρωθυπουργό και μελλοντικό πρόεδρο της Δημοκρατίας, Αλέξανδρο Ζαΐμη (1856 – 1936).

Η αποχώρηση των ξένων δυνάμεων έμελλε να ολοκληρωθεί τον Ιούλιο του 1909 χωρίς να έχει πραγματοποιηθεί η ένωση. Οι Κρητικοί έπρεπε να περιμένουν ως τη 1η Οκτωβρίου του 1912. Τότε, οι βουλευτές τους έγιναν πανηγυρικά δεκτοί από τη Βουλή των Ελλήνων. Με τη συνθήκη της Αθήνας, την 1η Νοεμβρίου του 1913, η ένωση επικυρώθηκε και τυπικά…