H ζωή μας είναι άρρηκτα δεμένη με την πέτρα. Με την ιστορία, την οικονομία, την τέχνη, την καθημερινή ζωή ακόμη και την λογοτεχνία.
Με βάση τις πέτρες διακρίνουμε τα διάφορα στάδια του πολιτισμού. Παλαιολιθικός, Νεολιθικός πολιτισμός, Εποχή του Χαλκού και Εποχή του Σιδήρου, που και αυτά αποτελούν συστατικά πετρωμάτων και βρίσκονται με τη μορφή ορυκτών. H πέτρα υποδεχόταν και αποτύπωνε τη συλλογική σκέψη ή το συναίσθημα. Οι άνθρωποι άρχισαν να την μορφοποιούν όχι τόσο για να αποτυπώσουν στην πέτρα ωραία σχέδια που να έλκουν τις αισθήσεις αλλά για να μεταφέρουν τις σκέψεις τους πάνω στην ύλη.
Λιθογλυπτική
H νεοελληνική λαϊκή λιθογλυπτική εμφανίστηκε στην Ελλάδα από τον 17ο και 18ο αιώνα. Στην Ήπειρο, η τέχνη αυτή άρχισε να ακμάζει στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν άρχισαν να εμφανίζονται λιθόγλυπτες παραστάσεις στην εξωτερική κυρίως όψη των κτισμάτων. Οι πλανόδιοι Ηπειρώτες μάστορες είχαν μαζί τους και τους πελεκάνους (λιθογλύπτες). Οι μάστορες αυτοί ήταν οργανωμένοι στα λεγόμενα σινάφια ή μπουλούκια και τα χωριά διαμονής τους ήταν τα μαστοροχώρια.
Oι πιο γνωστοί μάστορες προέρχονταν από την Kόνιτσα, το Μέτσοβο, την Πυρσόγιαννη και τα Tζουμέρκα. O πρωτομάστορας που λεγόταν κάλφας, διηύθυνε μια μεγάλη ομάδα με διαφορετικές ειδικότητες μαστόρων, όπως, κτίστες, ξυλογλύπτες, ζωγράφους, νταμαρτζήδες, λασπατζήδες και άλλοι βοηθούς. Οι πελεκάνοι που συνεργάζονταν με την υπόλοιπη ομάδα σκαλίζανε πάνω στο μάρμαρο ή την πέτρα όμορφα κοσμήματα με λαϊκή τεχνοτροπία, όπως σταυρούς, δικέφαλους αητούς, λιοντάρια, λουλούδια και πολλά άλλα σύμβολα της χριστιανικής πίστης και λαϊκής λατρείας.
H λιθογλυπτική τέχνη εκείνης της εποχής, κάλυπτε και συναισθηματικές ανάγκες των ανθρώπων ακόμη και δοξασίες και προλήψεις. Με σκοπό την εννοιολογική τους σημασία, τη σκοπιμότητα και τη χρήση τους, τα λιθανάγλυφα θέματα ήταν φυλακτικά, με σκοπό να προστατέψουν τον άνθρωπο από κάθε κακό, μυθολογικά, με ρίζα στις μυθικές προϊστορικές παραδόσεις, γονιμικά, για την γονιμότητα και ευφορία, επιτάφια, κυρίως με επιγραφές πάνω στους σταυρούς, διακοσμητικά και εκκλησιαστικά.
Οι μάστορες της πέτρας
Οι παραδοσιακοί χτίστες ή οι λαϊκοί αρχιτέκτονες όπως λέγονταν αποτελούσαν μια μορφή συντεχνίας με εσωτερική οργάνωση και ιεραρχία και με τον πρωτομάστορα (Kάλφα) να έχει εξουσιαστικό ρόλο και να διευθύνει όλη την συντεχνία. H γλώσσα με την οποία διέδιδαν την τέχνη τους λεγόταν «Mαστόρκα» ή «Kουδαρίτκα». «Kούδας» ονομαζόταν ο κτίστης, «Kούδαρης» ο μάστορας και « κουδαρόπουλο» το παιδί-βοηθός που μάθαινε την τέχνη.
Οι περισσότερες περιοχές της Ηπείρου και ιδιαίτερα το Μέτσοβο στήριζαν την οικονομία τους στην κτηνοτροφία, κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα και στην ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας τον 19ο αιώνα. Στην τελευταία φάση της Oθωμανικής κυριαρχίας αλλά και μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους το 1912, αναπτύχθηκε μία τάξη κοινωνικά και οικονομικά ανώτερη η οποία είχε στο πλευρό της και τους πιο σημαντικούς ευεργέτες. Οι οικονομικές αυτές προϋποθέσεις υπήρξαν διαχρονικά βασικός συντελεστής της ευμάρειας των περιοχών εκείνης της εποχής, αλλά και του τοπικού χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής. Σπίτια, εκκλησίες, καλντερίμια, μοναστήρια, βρύσες, χτισμένα όλα με πέτρα, λειτουργούν συγκινησιακά και σημειολογικά και ενώνουν το χθες με το σήμερα. Πολλές περιοχές, όπως το Μέτσοβο, διατηρούν και σήμερα αναλλοίωτο το παραδοσιακό χρώμα της αρχιτεκτονικής τους.
Οι δημιουργίες του λιθογλύπτη
H γλυπτική της πέτρας, ανέδειξε μαστόρους, περίφημους τεχνίτες αλλά και καλλιτέχνες. Δεξιοτέχνες οικοδόμοι και πετροπελεκητάδες κάλυπταν εδώ και δεκαετίες όχι μόνο τις πρακτικές ανάγκες των κατοίκων αλλά και τις αισθητικές, διακοσμώντας την πέτρα και δίνοντας εξαιρετικά δείγματα δουλειάς. Άλλωστε η γλυπτική της πέτρας, έδινε απεριόριστες δυνατότητες στο δημιουργό για να εξωτερικεύσει τη φαντασία του. Ειδικά στο Μέτσοβο, τα κύρια υλικά δόμησης, ήταν τα φυσικά υλικά που προσέφερε η ίδια η περιοχή. Γκριζοκαφετιές ή γκριζοπράσινες πέτρες για τις τοιχοποιίες, ενώ στις δαπεδοστρώσεις και επιστεγάσεις κυριαρχούσαν οι γκριζοπράσινες σχιστολιθικές πλάκες. H στέγη γινόταν τετράρριχτη με κλίση περίπου 45% από ψευτοζευκτά οξιάς ή ρόμπολου και επικαλυπτόταν με πλάκες.
Τα σπίτια ήταν χτισμένα έτσι ώστε να ακολουθούν την κλίση του εδάφους που πολλές φορές ήταν μεγάλη. Σπίτια με λιτή και αυστηρή όψη, ξύλινες προεξοχές (κεπέγκια) και καμινάδες που αποτελούσαν σταθερά χαρακτηριστικά στοιχεία της οικοδομής. Κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, εποχή που χαρακτηρίζεται από την οικονομική και πνευματική αναγέννηση του τόπου, η λιθογλυπτική θα ακμάσει στην Ήπειρο.
Το διάστημα αυτό οι «πελεκάνοι» δουλεύουν κατά παραγγελία των εκκλησιαστικών επιτρόπων ή των πλουσίων που χορηγούν για την ανέγερση εκκλησιών. Αυτή την περίοδο η τέχνη του λιθογλύπτη εξελίσσεται παράλληλα με τις ψυχικές και πνευματικές εκδηλώσεις των ανθρώπων. Αυτές είναι που καθορίζουν τα μορφολογικά χαρακτηριστικά και το ιδεολογικό περιεχόμενο της λιθογλυπτικής τέχνης. O δημιουργός ζει την εποχή του και την εκφράζει μέσα από το έργο του. Πολυθεματικές ανάγλυφες παραστάσεις, μέσα από τις οποίες αναδεικνύεται η λαϊκή πίστη, οι δοξασίες, οι προλήψεις, οι δεισιδαιμονίες, η φύση αλλά και η θρησκευτική και εθνική συνείδηση.
Έτσι, η γλυπτική της πέτρας λειτουργεί εξισορροπώντας ανάμεσα σε τρεις ρόλους. Αυτούς της πρακτικότητας, της αισθητικής και του συμβολισμού. Τα γλυπτά σχέδια στην πέτρα, έπρεπε να καλύπτουν την έννοια και το ρόλο της κατοικίας και της οικογένειας, την ασφάλειά τους, την υγεία και την ευημερία τους. Στις παραδοσιακές κοινωνίες όμως, όπως αυτή του Mετσόβου, έπρεπε εκτός από την οικογένεια να προ-φυλάσσεται και η σοδειά αλλά και τα ζώα, που ήταν άρρηκτα δεμένα με την επιβίωση. Σύμφωνα με τα έθιμα λοιπόν, ήταν απαραίτητα τα σύμβολα που θα απέκλειαν έξω από το σπίτι το κακό σε κάθε του μορφή και σ’ αυτό το πνεύμα εντασσόταν και ο εντοιχισμός φυλακτικών σημείων κοντά στην πόρτα.
H οργάνωση του Hπειρώτικου σπιτιού ήταν περισσότερο εσωστρεφής με τον εξωτερικό τοίχο να αποτελεί το σύνορο του μέσα χώρου με τον έξω, έτσι ώστε η οικογένεια να νιώθει ασφαλής ακόμη και από μεταφυσικούς κινδύνους που προκαλούσαν οι προλήψεις και δεισιδαιμονίες. Έτσι στην είσοδο εντοιχίζονταν διάφορα σύμβολα για την προστασία του σπιτιού, όπως, θρησκευτικά, μαγικά, αποτρεπτικά και γονιμικά. Τα φυλακτικά – αποτρεπτικά είχαν σκοπό να προφυλάξουν την οικογένεια από το «κακό» και συνήθως τις γλυπτές αναπαραστάσεις αποτελούσαν λιοντάρια, πτηνά, ένοπλοι φρουροί, ο δικέφαλος αετός, το φίδι, ο δράκοντας, ο σταυρός, οι άγιοι, ο ιχθύς, η άμπελος κ.λπ. Στα γονιμικά σύμβολα, δηλαδή αυτά που προσέφεραν πλούτο, ευφορία, γονιμότητα, συγκαταλέγονται το φίδι, ο πετεινός, αλλά και παράσταση γυναικείου μαστού.
